De duivel in elk van ons

Christophe Busch heeft een boek geschreven. Het is een flinke klepper geworden, een opus van ruim 800 pagina's. Het is een heel vlot en goed leesbaar boe: De duivel in elk van ons, Van Holocaust tot terrorisme: hoe gewone mensen in staat zijn tot buitengewoon kwaad (Borgerhoff & Lamberigts, ook te koop bij Standaard Boekhandel, Bol)

Ik vond het vooral interessant om twee redenen.

• Omdat we meer leren over ons gedrag als mens en

• ook over de manier waarop wij denken.

In dit boek bekijkt hij zowel de mens

• voor de Holocaust,

• tijdens de Holocaust en

• ook na de Holocaust (de aftermath)

Het boek bestaat uit twee delen.

• Het eerste deel zijn biografiën van een aantal mensen.

• In deel twee volgt dan een analyse.

1 Deel één - Het gezicht van het kwaad

Het eerste deel vertelt het verhaal van vier personen.

Rudolf Höss

De eerste is Rudolf Höss.

• Hij heeft meegevochten in de Eerste Wereldoorlog.

• In 1922 sluit hij aan bij de NSDAP.

• Een jaar later belandt hij voor vijf jaar in de gevangenis vanwege een politieke wraakmoord.

• Maar uiteindelijk wordt hij de specialist op gebied van massavernietiging tijdens de Tweede Wereldoorlog.

In de film The Zone of Interest kan je bijvoorbeeld zien hoe hij en zijn familie in een huis wonen, vlak naast het concentratiekamp van Auschwitz, met zicht op het crematorium.

Adolf Eichmann

De tweede persoon is Adolf Eichmann.

• Hij is Oostenrijker.

• Op zijn negentiende is hij schoolverlater,

• wordt verkoper en

• enkele jaren later, in 1933, verliest hij zijn job door de economische crisis. Hij verhuist dan naar Duitsland. Waar hij aansluit bij het Oostenrijkse SS Legioen in Duitsland. Hij wordt er bureaucraat en maakt er carrière.

• Hij wordt er uiteindelijk de specialist, de logistiek specialist en hij is daarmee ook verantwoordelijk voor het transport van miljoenen Joden naar de vernietigingskampen.

Irma Grese

De derde persoon is Irma Grese.

Een verhaal van een teruggetrokken meisje dat een wrede kampbewaakster wordt.

Zo bijvoorbeeld, zou ze ooit de opdracht hebben gegeven om een vrouw die op bevallen stond de benen te laten samenbinden.

Marcelle Gombeir

En de vierde persoon is Marcelle Gombeir.

• Zij is een meisje afkomstig uit Poperinge.

• Een extreem rechtse familie.

• Zij wordt ook kampbewaakster, de enige Belgische kampbewaakster.

• En zij wordt door getuigen wel eens omschreven als nog wreder, nog onmenselijker dan haar Germaanse SS collega's.

2 Deel twee - De analyse van het kwaad

In deel twee vinden we een gedetailleerde analyse.

De voorbeelden uit deel één zorgen ervoor dat de verhalen altijd concreet blijven.

Busch doet benaderingen vanuit verschillende perspectieven. Zo besteedt hij drie hoofdstukken van elk honderd pagina’s aan de verschillende soorten functies.

• Zo heb je de leidinggevende functies,

• de administratieve functies

• en de uitvoerende functies, de mensen die de trekker over haalden, zeg maar.

Zoek het niet bij de monsters

We leren dat de Holocaust niet het werk was van monsters of mensen die we als monsters zouden kunnen beschouwen.

Integendeel.

De nazi's wilden vooral mensen waarop ze konden vertrouwen en bouwen en dus gestoorde persoonlijkheden hadden ze absoluut niet nodig.

Geleidelijkheid

We leren ook dat de betrokkenen niet onmiddellijk gruwelijke moordenaars waren. Er was een proces van geleidelijkheid.

Er was eerst de gepropageerde urgentie. “We worden overspoeld door Joden!”, klonk het. Niet alleen in Duitsland, maar ook in de andere Europese landen. “Wij zijn het OCMW van de wereld niet!” klonk het ook ongeveer.

• Eerst werd gedacht aan migratie, migratie naar Palestina, dat toen een protectoraat was van Groot-Brittannië. Maar dat bleek allesbehalve een wondermiddel.

• Daarna volgden pestmaatregelen tegen Joden. Beetje bij beetje werden hun rechten afgenomen.

• En ten slotte werden ze naar vernietigingskampen gestuurd.

Er was de geleidelijkheid en velen probeerden hun verantwoordelijkheid af te schuiven door te zeggen dat ze enkel bevelen hadden uitgevoerd.

Nooit meer oorlog

“Dit nooit meer Oorlog”, klinkt het na de Tweede Wereldoorlog. En zo klinkt het ongeveer na elke oorlog. In de twintigste eeuw laten ongeveer één kwart miljard mensen het leven bij genocides.

Maar bij die uitspraak, “Nooit meer oorlog”, maakt Christophe Busch wel enkele bedenkingen. Namelijk onmiddellijk na een oorlog hebben we de neiging om onze aandacht te vestigen op de slachtoffers, wat natuurlijk begrijpelijk is, maar we moeten ons ook focussen op de daders, want het is uit het dadergedrag dat we lessen kunnen halen. Lessen zodat we ervoor zorgen dat we zelf niet in de fout gaan.

Met andere woorden, als een partij heel veel geld in sociale media steekt om ons wijs te maken dat alle problemen van de wereld te wijten zijn aan de Joden, de moslims, ... Is het dan zoveel onschuldiger als wat een ambtenaar deed? Of een uitvoerder tijdens een genocide? Het verloopt allemaal in kleine stapjes namelijk.

En de eerste stap is vaak bepalend. Het is alsof je in een moeras terechtkomt waar je niet meer uitgeraakt. Het moeraseffect, zo noemt Christophe Busch het.

3 Concepten

In het boek leert Christophe Busch over hoe wij ons als mens gedragen en hoe wij denken.

a De banaliteit van het kwaad

Monster

Bijvoorbeeld, in1961, ruim vijftien jaar na het einde van de oorlog,The Kazerne Dossin memorial focuses primarily on the victims. wordt Adolf Eichmann berecht in Israël. Hij heeft zich jarenlang kunnen verbergen in Zuid-Amerika, maar is uiteindelijk ontvoerd en naar Israël gebracht. Daar vond een rechtszaak plaats die enorm veel media-aandacht trok.

In de rechtszaal zat onder andere ook Hannah Arendt. Zij was een Duitse Jodin die Duitsland heeft moeten ontvluchten en uiteindelijk achttien jaar statenloos is geweest. Om uiteindelijk dan in New York haar thuisbasis te vinden.

Zij maakte een verslag, heeft ook een boek geschreven over de rechtszaak waarbij zij enorm veel heisa over zich kreeg. Namelijk zij had het over de banaliteit, de banaliteit van het kwaad. De banaliteit sloeg niet op het kwaad, maar over de man.

Zij werd massaal gecanceld. Waarom? Omdat mensen begrepen dat zij het kwaad banaliseerde. Maar dat was niet het geval. Integendeel, zij wilde erop wijzen dat het kwaad -dat alles behalve banaal was - uitgevoerd werd door iemand die heel saai, heel banaal was.

Hiermee leren we ook hoe wij als mens soms emotioneel reageren.

We leren ook dat er twee insteken zijn om de Holocaust te herinneren.

• De ene is een uitgebreide waarbij we proberen lessen te trekken uit wat er gebeurd is bij slachtoffers en daders om zo te vermijden dat er nog genocides plaatsvinden.

• Een andere insteek is beperkter en is meer gericht op de Holocaust tijdens de Tweede Wereldoorlog. En is meer gericht op wat er gebeurd is met de Joden. Die is meer gericht op het verwerken van het verdriet van de slachtoffers.

Die twee insteken komen allebei aan bod in Mechelen.

• In het memoriaal van Kazerne Dossin is vooral aandacht voor de slachtoffers.

• In het museum is er aandacht voor de twee en

• het Hannah Arendt Instituut helpt meedenken aan oplossingen voor actuele problemen in onze maatschappij vandaag.

Christophe Busch was tot voor vijf jaar directeur van Kazerne Dossin. Vandaag is hij directeur van het Hannah Arendt Instituut.

b Complexiteit

In zijn boek heeft Christophe Busch het ook over de complexiteit van de mens.

Zo heeft hij het er bijvoorbeeld over het gemak waarop we als mens labels plakken op mensen. Iemand die ooit een moord heeft begaan, is voor eens en voor altijd een moordenaar. Iemand die ooit een auto heeft gestolen is voor eens en voor altijd een autodief... Maar is dat wel juist? Is dat wel correct? Is de mens erachter soms niet veel gelaagder?

Vroeger was het simpel. Je had één oorzaak, één gevolg, een misdaad. Maar bij een genocide geldt dat niet. Zitten zaken veel complexer in elkaar. Er is het verhaal van een pad, een traject dat gevolgd wordt. Stap per stap.

Een dader wordt niet van één dag op een andere dag een moordenaar. Er zijn verschillende actoren, verschillende factoren die een rol spelen. Er is het proces van verruwing, stap voor stap.

En dan heb je ook bepaalde voorwaarden die komen kijken. Voorwaarden die misschien op zich niet voldoende zijn. Zoals bijvoorbeeld bij Höss. Bij zijn opvoeding leerde hij dat orde en discipline belangrijk was. Dat was wel een voorwaarde, maar niet voldoende.

Zo maakt Christophe Busch een vergelijking met IS strijders. Die gaan door een gelijkaardig traject.

c Toekomst

We leren in het boek van Christophe Busch dat genocides ontstaan bij crisissen.

We must therefore be alert to crises caused by climate change. Climate change has forced many poor farmers in Syria to seek refuge in the country's cities. And that is how the whole crisis in Syria came about. The result is, on the one hand, large numbers of refugees and, on the other, an impoverished population, which is ideal breeding ground for a terrorist organisation such as IS.

Als wij geen lessen willen trekken uit het verleden, moeten we opletten voor nog meer vluchtelingen in de toekomst ten gevolge van klimaat. Ten tweede voor nog meer voedingsbodems voor terroristische organisaties en ten derde, riskeren we ook zelf slachtoffer te worden van steeds meer extremere weersituaties.

Alleen erg dat degenen die het meest lijden van de gevolgen van de klimaatwijziging eigenlijk degenen zijn die het minst bijgedragen hebben tot die klimaatwijziging.

d De meeste mensen deugen

De duivel in elk van ons doet ons natuurlijk ook denken aan het boek De meeste mensen deugen van Bregman. (Lees ook de blog De meeste mensen deugen)

“Om de barbecue mee aan te steken” of “als steun voor een wiebelende kast.” Dat las ik als commentaar op een Facebook post van mij.

Ik heb Christophe Busch al even kort ontmoet en ik heb toch begrepen

dat hij veel meer respect heeft dan dit. Maar anderzijds herken ik ook weer die in ééndimensionaliteit. Sommige mensen lezen of horen “alle” mensen deugen en dat staat er niet, er staat “de meeste” mensen deugen. Het boek beschrijft ook precies wie die meeste mensen zijn en wie ze niet zijn.

Christophe Busch betwijfelt of de mensen van nature goed zijn. Hij gaat er van uit dat mensen noch goed noch kwaad zijn, maar dat er in elk van ons een potentiële duivel zit.

Maar dan haal ik er ook graag dit boek bij: Feitenkennis van wijlen Hans Rosling, gebaseerd op feiten, data die overal beschikbaar is. Dat is één van de redenen wat mij tot hoop stemt, dat er toch een positieve evolutie is.

Deugen mensen nu of zijn we allemaal vermomde duivels? Een boek met de titel waarin een beetje een negatieve bijklank (’de duivel in elk van ons’) zit. Daarvan verwacht ik niet zo snel dat die zal gebruikt worden als barbecuebrandstof.

Maar we moeten opletten voor cynisme. Daarmee eindigt Bregman zijn boek. Cynisme is een vorm van luiheid, zegt hij. En daar ben ik het volledig met hem eens. Het is namelijk gemakkelijk om cynisch te zijn. Je kunt je verbergen achter cynisme. Maar als je voor het cynische verhaal kiest, wat ga je dan doen als je zelf een keuze kunt maken tussen iets positief of negatief? Ga je dan ook kiezen voor het negatieve? Of ga je kiezen voor het positieve? Wat je aandacht geeft, groeit.

Soms vergt het meer moed om te kiezen voor het positieve voor de medemens en de maatschappij. Maar is dat niet zoveel meer waard? En als we dat allemaal wat vaker zouden doen, zou onze maatschappij dan niet veel mooier worden?